گروه دانشگاه خبرگزاری فارس؛ اخباری که از سوی پایگاه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام صادر می‌شود را شاید بتوان شادی بخش‌ترین و امیدوارکننده‌ترین اخبار دانست چرا که این پایگاه علاوه بر رصد و رتبه‌بندی علم و فناوری و دانشگاه‌های جهان اسلام، آمار مربوط به پایگاه‌های استنادی دنیا را هم اعلام می‌کند.
اگر کسب اطلاعات درباره پایگاه‌های استنادی دنیا و همچنین روش‌ها و معیارهای رتبه بندی دانشگاه‌ها و علم و فناوری کشورهای مختلف برایتان جالب است، حتما گفت‌وگوی خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری فارس با احمد فاضل‌زاده رئیس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) را بخوانید چرا که فاضل زاده در این گفت‌وگو درباره موسسات استنادی در دنیا و شاخص‌های رتبه بندی هر یک از این موسسات صحبت کرده است.
متن کامل گفت‌وگوی ما با فاضل زاده را در زیر بخوانید:
فارس: می‌خواهیم از اخبار خوب شروع کنیم، درباره موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام بگویید که همیشه با اخبار خوش از رتبه علم و فناوری ایران در جهان مردم را امیدوار و شاد می‌کند.
فاضل زاده: وظیفه پایگاه استنادی جهان اسلام، پایش و رصد شاخص‌های علم و فناوری در منطقه، ایران و 57 کشور اسلامی است یعنی ما به بسیاری از اطلاعات و داده‌ها دسترسی داریم و یک موسسه منحصر به فرد در منطقه هستیم که خوشبختانه این موسسه مولود انقلاب اسلامی است و 15 سال از فعالیت این موسسه می‌گذرد.
با توصیه مقام معظم رهبری که فرموده بودند رصدی از علم و فناوری کشورهای اسلامی داشته باشیم و نمایه مقالات را انجام دهیم، ایده تاسیس موسسه استنادی شکل گرفت، آن زمان بحث مقالات آی اس آی مطرح بود که ایده شکل گرفت و در اجلاس وزرای کشورهای اسلامی به تصویب رسید و جمهوری اسلامی ایران میزبان این موسسه شد و محل موسسه در شهر شیراز است.
ما در بحث فعالیت هایی که موسسه دارد بخش رتبه بندی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی در سطح ایران، جهان اسلام و منطقه را داریم، علم و فناوری را در این کشورها رصد می کنیم، نمایه سازی مقالات را هم داریم.
در دولت سیزدهم بحث کاربردی کردن پژوهش ها و مقالات از سوی محمدعلی زلفی گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری به مجلس شورای اسلامی ارائه شد، همچنین طرحی تحت عنوان ایجاد و ارتقای سکوهای ملی آموزشی، پژوهشی، فناوری و نوآوری در اسفندماه 1400 به تصویب شورایعالی انقلاب فرهنگی رسید و وزارتخانه ها و نهادهای مختلف در اجرای این مصوبه دخیل هستند اما بعد نظارت بر امر آموزشی و علمی از سوی وزارت علوم پیگیری می‌شود که موسسه استنادی جهان اسلام به عنوان نماینده وزارت علوم مسوولیت رصد این امر را برعهده دارد و باید در فرصت مناسب به طور کامل این مسأله را توضیح دهیم.
* رتبه بندی‌های جهانی چگونه انجام می‌شود؟
فارس: رصد مقالات پژوهشگران و موسسات علمی و آموزشی در دنیا به چه صورت انجام می‌شود؟
فاضل‌زاده: در سطح جهانی در حال حاضر دو پایگاه معتبر برای رصد و نمایه مقالات وجود دارد، یکی پایگاه وب آو ساینس و دیگری پایگاه اسکوپوس است، وب آو ساینس بیش از 25 سال در حال فعالیت است، اسکوپوس هم از سال 2004 فعال شده و آی اس سی( موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام) سومین پایگاه است که از سال 2008 فعالیت می‌کند.
وقتی آماری ارائه می شود مخاطب باید به پایگاهی که آمار را ارائه کرده است دقت کند چرا که هر یک از این پایگاه ها در زمینه خاصی و با توجه به معیارهای خاصی آمار را ارائه می‌دهند به طوریکه در حال حاضر بر اساس آخرین آمار پایگاه وب آو ساینس ایران در رتبه 17 جهانی قرار دارد و پایگاه استنادی اسکوپوس رتبه 15 را برای ایران در دنیا اعلام کرده است.
فارس: تفاوت این دو پایگاه در چیست؟
فاضل‌زاده: در اسکوپوس معمولا اعداد و ارقام از نظر تعداد اسناد بیشتر است و رصد پایگاه وب آو ساینس سختگیرانه‌تر است.
اگر بخواهیم از لحاظ کیفی نگاه کنیم کیفیت وب آو ساینس بالاتر است.
* باید به رتبه 14 جهانی برسیم
براساس برنامه هفتم توسعه ما باید به رتبه 14 جهانی برسیم، البته اعلام نشده که در کدام پایگاه باید این رتبه را کسب کنیم، اما براساس بررسی ها ما اگر از رتبه 17 بخواهیم به رتبه 14 برسیم راحت‌تر است تا اینکه بخواهیم از رتبه 15 به رتبه 14 برسیم.
فارس: علت این امر چیست؟
فاضل‌زاده: ببینید ما در وب آو ساینس رتبه 17 را با 75 هزار مقاله داریم، روسیه رتبه 16 را با تعداد 76800 مقاله دارد، ترکیه 77 هزار مقاله دارد، هلند 80 هزار مقاله دارد، بنابراین در پایگاه وب آو ساینس تا جایگاه چهاردهم که دست هلند است اختلاف چندانی نداریم و حدود 5 هزار مقاله فاصله داریم.
اما در پایگاه اسکوپوس ما با برزیل که کشور جلوتر از ما است 20 هزار مقاله فاصله داریم یعنی اگر بخواهیم با نرخ رشد فعلی‌مان حرکت کنیم نمی توانیم به رتبه 14 برسیم بلکه باید توان‌مان را مضاعف کنیم ولی در وب آو ساینس با رتبه 14 تفاوت آنچنانی نداریم.
اما در اینجا کیفیت بالاتر است بنابراین توصیه ما این است که پژوهشگران ما مقاله با کیفیت ارائه کنند، شاید تعداد کمتر شود اما امتیاز بالاتر می رود و در شاخص‌های دیگر هم امتیاز می‌گیریم.
اگر بخواهیم جایگاه علمی کشور ارتقا یابد باید به زیرشاخه‌ها هم توجه داشته باشیم.
* تا پایان برنامه هفتم توسعه باید 20 دانشگاه کشور به رتبه زیر 500 برسد
فارس: یعنی باید چه کاری انجام دهیم؟
فاضل زاده: یعنی در نظام‌های رتبه بندی بر حسب کارکرد هر نظام رتبه بندی و معیارهای متفاوت آن عمل کنیم، تا پایان برنامه هفتم توسعه باید تعداد 20 دانشگاه معتبر کشور به رتبه زیر 500 برسد که کار ساده ای نیست.
فارس: چرا؟
فاضل زاده: زیرا کار بسیار زیادی می‌طلبد ما در حال حاضر 4 دانشگاه زیر 500 داریم، البته سال قبل حدود 10 دانشگاه داشتیم اما دانشگاه های کشورهای دیگر هم کار می‌کنند.
بنابراین ما باید در بخش زیرساخت و تحقیقات و پژوهش‌ها توجه ویژه ای داشته باشیم.
رتبه بندی‌ها در بخش بین المللی کلا کارکردهای مختلفی با روش شناسی‌های متفاوتی دارد، یعنی هر پایگاهی از یک وجهی به دانشگاه‌ها نگاه می‌کند.
* جذب دانشجوی خارجی یکی از معیارهای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها
فارس: این کارکردها چیست؟
فاضل‌زاده: مثلا یکی از کارکردها بازاریابی با هدف جذب دانشجویان از داخل و خارج کشور است، حالا شما می‌گویید آیا دانشگاه کمبریج یا دانشگاه هاروارد نیاز به تبلیغ دارد من می‌گویم بله، زیرا اینها هم رقبای یکدیگر هستند و هرچه نخبگان بیشتری را جذب کنند توانشان بیشتر می شود.
برای مثال ما بحث جذب دانشجویان خارجی را در دستور کار وزارت علوم داریم و از کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه و کشورهای دیگر دانشجو پذیرش کرده‌ایم.
پایگاه‌های جهانی بر اساس افزایش دیپلماسی علم و فناوری، رتبه بندی دانشگاه ها را انجام می دهند؛ ایجاد و توسعه شبکه تعاملات علمی، جذب منابع دولتی و خصوصی هم از جمله شاخص‌ها است
حتی در کشور هم به دانشگاهی که رتبه بالاتری داشته باشد اعتبار بیشتری اختصاص می یابد و طبیعی هم هست.
بنابراین باید مراقبت کرد که اطلاعات هم اعتبار سنجی شود.
* انواع شاخص‌های رتبه بندی در پایگاه‌های مختلف
گزارش سیاست های علم و فناوری هم یکی از شاخص هاست و مهم است که یک دانشگاه چه مشکلاتی را از استان و کشور خود حل می‌کند.
یکی دیگر از کارکردها هم برجسته سازی نقاط قوت دانشگاه‌ها است، بنابراین این مسأله به صورت موضوعی هم اهمیت دارد.
فارس: به طور کلی کارکرد رتبه بندی دانشگاه‌ها چیست؟
فاضل‌زاده: می توانیم بگوییم که با توجه به این شاخص‌ها در سطح معقول باید به بحث رتبه بندی توجه داشته باشیم که این رتبه بندی را ما برای دانشگاه‌های داخل و خارج کشور انجام می دهیم.
یکی دیگر از کارکردها هم جذب دانشجویان مستعد و خلاق است، اساتید هم حتی برای تدریس در یک دانشگاه به رتبه‌ها نگاه می کنند.
رتبه بندی دانشگاه‌ها می‌تواند اطلس و اطلاعات جامعی را در اختیار اساتید و دانشجویان قرار دهد.
ما که به سمت این رتبه‌ها می‌رویم باید اسباب آن را هم فراهم کنیم که یکی از چالش های ما این بعد است و باید به آن توجه کنیم.
مثلا در رتبه بندی جهانی تایمز، آموزش، محیط پژوهشی، کیفیت پژوهش، ارتباطات بین‌المللی هر کدام به عنوان معیار مطرح است که ذیل اینها شاخص های دیگری هم است مثلا در بحث آموزش، شهرت آموزشی مطرح است یعنی اگر فلان استاد در فلان دانشگاه تدریس می کند این مسأله برای دانشگاه مهم است، نسبت استاد به دانشجو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، نسبت مدارک دکتری به اعضای هیات علمی یا همان هرم هیات علمی، درآمد سازمانی و غیره مهم است.
در رتبه بندی کیو اس که مدل دیگری است، وجوه دیگری هم مورد توجه قرار می گیرد، مثلا ارزیابی کارفرمایان یکی از شاخص‌ها است.
میزان استناد به مقالات اعضای هیات علمی، تعداد اساتید بین المللی، تعداد دانشجویان بین‌المللی از شاخص‌های این مدل رتبه بندی است.
قدرت دیپلماسی برای یک دانشگاه مهم است و جهان غرب بر روی این موضوع کار می‌کند.
شبکه پژوهشی بین المللی نیز بسیار مورد توجه است، اشتغال فارغ التحصیلان هم مورد تاکید است؛ بحث ها محیط زیست و پایداری هم بسیار مهم است.
مثلا رتبه بندی شانگهای به کیفیت آموزش بسیار توجه می کند، کیفیت اعضای هیات علمی، پژوهشگران پراستناد هم در این مدل رتبه بندی بسیار اهمیت دارد.
بروندادهای پژوهشی بسیار مهم است و باید به این موضوع هم توجه کنیم، هر کدام از این شاخص ها امتیازات خاصی را در رتبه بندی‌های معتبر دارند.
* باید به ازای هر استاد یک و نیم مقاله داشته باشیم
ما در آی اس سی از سال گذشته بهره وری دانشگاه ها را هم محاسبه کردیم که سرانه عملکرد پژوهشی دانشگاه ها به چه صورت است، در حال حاضر این سرانه به ازای هر استاد به مقاله بین هفت دهم تا هشت دهم است
در برنامه هفتم توسعه این سرانه هم باید دو برابر شود، هدفگذاری ما این است که به ازای هر استاد یک و نیم مقاله داشته باشیم یعنی 75 هزار مقاله ما به 150 هزار مقاله برسد که کار سختی است.
هدف این است که تمام اساتید در ابعاد مختلف تقویت شوند، نمیتوان یک الگو معرفی کرد که همه شبیه به آن شوند، هر فردی در یک بعد خاصی تقویت می‌شود.
در پایگاه رتبه بندی شانگهای بعد کیفی بسیار مهم است، در رتبه بندی لایدن تنوع جنسیتی و کار بین المللی بسیار اهمیت دارد.
در حال حاضر کشور ما از نظر تنوع جنسیتی در شرایط خوبی است و خانم ها در ورودی دانشگاه ها تعداد بیشتری دارند که این امر بر روی تعداد مقالات هم موثر است.
بنابراین ما در نظام های رتبه بندی باید شاخص های هر نظام را مورد توجه قرار دهیم که ما 5 رتبه بندی را تحلیل می کنیم؛ رتبه بندی آی اس سی را خودمان محاسبه می کنیم و در سطح کشورهای اسلامی هم این کار را انجام می دهیم.
فارس: دانشگاه‌ها برای دستیابی به رتبه ایده‌آل چه باید بکنند؟
فاضل‌زاده: توصیه ما این است که دانشگاه ها حتما به گزارش ها توجه داشته باشند، باید شاخص های هر رتبه بندی را بدانند تا بتوانند در آن رتبه بندی به جایگاه برسند.
مسأله دیگر این است که اطلاعات از سه منبع تائید می شود، یکی خوداظهاری است، بخشی از اطلاعات از سازمان‌های دیگر مانند سازمان سنجش دریافت می شود و بخش دیگر هم از پایگاه های داده های جهانی به ما میرسد.
* تحلیل رتبه بندی‌ها در سه سال گذشته به چه صورت بوده است؟
فارس: آخرین وضعیت به چه شکل است؟
فاضل‌زاده: در جدولی در سه سال گذشته رتبه بندی ها را تحلیل کردیم، در آخرین رتبه بندی تایمز 1904 دانشگاه رتبه بندی شدند که از ایران 73 دانشگاه بودند، سال قبل 1799 دانشگاه بودند که ما 65 دانشگاه داشتیم.
رتبه های زیر 500 ما چهار دانشگاه بودند، سال گذشته این تعداد 10 دانشگاه بوده است.
به همین ترتیب در کیو اس، شانگهای و آی اس سی هم رتبه بندی‌ها را تحلیل می کنیم.
مثلا در بحث کیفیت، شاخص هایی که داریم این است که برخی محلات وزن بیشتری دارند و میزان استناد این مجلات بیشتر است، قراردادها و حل مسائل جامعه هم مهم است.
خوشبختانه در دولت سیزدهم با مصوبات شورایعالی انقلاب فرهنگی، مجلس شورای اسلامی، هیات دولت و جلساتی که با حضور رئیس جمهور داشتیم به مسائل خوبی دست یافتیم، یکی اینکه پنجره واحد علوم، تحقیقات و فناوری شکل گرفت که تمام نیازها در این پنجره قرار گیرد.
بنابراین تمام اینها در رتبه بندی ها تاثیر می گذارد؛ ما به طور متوسط حدود 6 دانشگاه داریم که ظرفیت دست یابی به این شاخص ها را دارد، در 5 سال آینده باید بتوانیم به عدد 20 برسیم که کار ساده ای نیست.
* لزوم افزایش حضور اساتید در محافل بین‌المللی
فارس: راهکارش چیست؟
فاضل‌زاده: راهکارها این است که شاخص‌ها را در نظر بگیریم، مثلا دیپلماسی علمی را باید تقویت کنیم، حضور اساتید ما در محافل بین المللی به شدت افت کرده است که باید به این موارد توجه کنیم.
کار دیگر ما بحث موضوعی است مثلا تایمز 11 حوزه موضوعی را مورد توجه قرار می دهد، مثلا هنر و علوم انسانی یا اقتصاد و تجارت.
* حضور پررنگ ایران در حوزه‌های موضوعی رتبه بندی تایمز
خوشبحتانه ما در بسیاری موضوعات حرف برای گفتن داریم مثلا در حوزه مهندسی 45 رشته محل ما در این رتبه بندی بوده است.
در زمینه بهداشت 25 رشته محل بوده است و به طور کلی ما 185 رشته محل داریم که در دنیا دیده می شود.
ما این ها را بررسی کردیم که ببینیم کدام یک رتبه زیر 500 داریم، ما نزدیک 45 رشته محل زیر 500 در دنیا داریم.
اگر ما همین ها را شناسایی و تقویت کنیم میتوانیم به موفقیت دست یابیم.
فارس: در پایگاه‌های دیگر چطور؟
فاضل زاده: همین موضوع را در رتبه بندی شانگهای هم تحلیل کرده ایم، آنجا 73 حوزه موضوعی ما دیده شده است که نشان می دهد دانشگاه های ما ظرفیت بسیاری دارند که باید تقویت شود و ما در موسسه استنادی جهان اسلام اینها را رصد می کنیم.
ما براساس رتبه بندی شانگهای کیفیت خوبی هم داریم اما ابزار کارمان ضعیف است، در این رتبه بندی 126 رشته محل ما دیده شده و بیشترین حوزه هم مربوط به مهندسی است، در پزشکی و علوم زیستی هم رشته محل های ما دیده می شود، در علوم طبیعی و علوم اجتماعی 7 و 8 رشته محل ما دیده شده است.
اما در بحث علوم انسانی ما در سطح جهانی دیده نمی شویم.
فارس: چرا؟
فاضل‌زاده: زیرا محققان ما کار بین المللی نمی کنند.
80 درصد محققان پراستناد کشور در حوزه های مهندسی، پزشکی، علوم زیستی، علوم اجتماعی هستند و نقش بقیه کم است.
از تمام اعضای هیات علمی 20 تا 30 درصد تلاش زیادی دارند، باید بقیه هم وارد صحنه شوند و اثرگذاری داشته باشند.
یک سیستم درست باید نقاط قوت و ضعف را نشان دهد که ما اینها را رصد می کنیم.هدف برنامه هفتم 39 درصد مشارکت بین المللی در پژوهش هاست که ما الان روی 32 تا 35 درصد هستیم، ما تقریبا 10 درصد با کشورهای اسلامی مشارکت می کنیم که باید این حوزه را گسترش داد.
پایان پیام/
